Ünlü iş insanı Murat Ülker’in Sultan Abdülmecit’in birinci baloya katılan padişah olduğunu hatırlattığı yazı, kendi web sitesi muratulker.com’da “Eğlence hayatımız, anlayışımız” başlığıyla yayımlandı. İşte o yazı:
Osmanlı vaktinde tekke, imarethane (aşevi), hamam, lonca, sürek avı, kıraathaneler, meddah, zenne, tiyatro (karagöz), meyhaneler, kerhaneler, keşhaneler, yemek davetleri, sünnet, okula başlamak, mezuniyet, hatim, mukabele, hafızlık, kandiller, düğün, vefat taziyesi, mevlidler… Cemiyette topluca bir ortaya geldiğimiz yahut münferiden gerçekleştirilen eğlencelerimizdir. Cümbüş derken yanlış anlaşılmasın, hastalık, ibadet, tahsil, geçim sıkıntısı dışındaki hayatımızı kastediyorum.
Cumhuriyet devrindeyse kahvehane, radyo, sinema (yazlık dahil), tiyatro, randevu meskeni, pavyon, gazino, lokanta (esnaf dahil), dernek/vakıf, mezuniyet, lunapark, sirk, stadyum, tv, arena, kütüphane, avm, spa, outdoor, camping, av, spor, ana okulu, üniversite kantini, okul/şirket kulüpleri, fuar, panayır/festival, restoran, kafe (internet dahil), porno (internet), web surfing, konutta cümbüş, altın günü, toplumsal medya… Ferdî yahut kolektif cümbüş olarak sayılabilir.
Eğlencenin tanımı nedir, neden gereksinim duyulur. Coğrafya, toplum yapısı ve kültür tanımını, formunu ne halde tesirler, neye fayda, bireye ve toplumsal hayata katkısı nedir, gelecekte nasıl eğlenilecek?
Bu soruları aklımda tutarak evvel İBB yayınlarından çıkan İstanbul Eğleniyor (1870-1955 Cilt 1) isimli kitaba, sonra Hovarda Alemi isimli çok enteresan bir kitaba (*) bakalım diyorum. İstanbul Eğleniyor kitabının müellifi kısa müddet evvel kaybettiğimiz pahalı akademisyenlerimizden Prof. Özlem Kumrular.
Kumrular çalışmasını şöyle tanımlıyor: “İstanbul’da cümbüşün tarih ve coğrafyası olarak isimlendirebileceğimiz mütevazi bir çalışma.”. Kaynakları da daha çok 1870-1955 ortasında yazılan ve toplumsal hayatı anlatan romanlara, incelemelere dayanıyor. 576 sayfa büyük uzunluk fotoğraflı kitabın ana başlıkları şöyle:
• İstanbul’un cümbüş dünyasına girilecek kapı Cadde-i Kebir’dir. Bunda herkes birleşir. Burası 1927 yılında İstiklal Caddesi ismini almıştır.
• 1930’larda Beyoğlu’nda birçok cümbüş yerinin el altından geceyi geçirecek uygunsuz yerler temin ettiğini bilmeyen yoktur. Yalnızca garson olarak çalışan kızların müşterilerle geceyi geçirmesi sağlanmakla kalmaz, birebir vakitte mutabakatlı randevu meskenlerine yönlendirme servisleri de varmış.
• Ahmet Mithat Efendi’den öğrendiklerimize nazaran; Beyoğlu’nun ahalisi yüz bin nüfus ise binden fazla aleni fahişesi ve yirmi bin civarında da zina yapan adam vardır.
• Beyoğlu’nda gece uzundur. Tiyatro’da başlar, lokantada devam eder; bir yerden başkasına sıçrayıp geceyi “sabahçı kahvelerinden” birinde sızarak geçirebilir ya da kumarcıların “bitirim yeri” dediği yere gidebilirsiniz, derler.
• Cihan Savaşları yıllarında İstanbul’da bulunan Orta Avrupa kökenli bayanlar cümbüş dalında kendilerine sığınacak bir dam bulmuşlar.
• İşgal kuvvetlerinin varlığından mutlu olan azınlıklar cümbüşün merkezi Pera’da gününü gün ederken,
• Taksim Meydanı’ndaki eski Topçu Kışlası’nda deve güreşlerinin yapıldığına bile şahit olunmuş.
• Hakkı Sunata 1920 yılının ramazanını halkın biraz nefes aldığı bir vakit dilimi olarak gösterir: Ramazan öteki ramazanlardan daha parlak geçti. Hele akşamdan sonra Şehzadebaşı ve Direklerarası alemi pek kalabalık ve sevinçliydi. Gecenin müptezel koketleri her cinsten yek başkasına cilve ve işve yapmakta pek çok maharet gösterdiler. Çalgılı kahvehaneler daha da çoğaldı. Cümbüş yerleri, at cambazhaneleri daha da arttı. Tıpkı formda mescitlere iştirak de artmıştır. Terakki, maddilik ve manevilik, ışık ve zulmet cihetlerinde mütenasip gidiyordu.
• Anadolu’da ulusal çaba devem ederken Atatürk’ün İstanbul’a küskünlüğünün en büyük nedenlerinden biri de bu acı yıllarda direnişe yardımcı olmayan kitlelerin sürdüğü sefahat ve eğlenmeleri imiş.
• Çarlık Rusya’sının yıkılmasıyla ülkesini terk eden Beyaz Ruslar sayesinde Osmanlı Başşehri cümbüş açısından en şaşaalı devrine ulaşır. Beyoğlu her gece tiyatroları, şık gece kulüpleri, cümbüş kabareleri, lüks lokantaları ve pastaneleriyle bir Avrupa caddesiydi.
• Beyaz Rus hareminin kollarına düşen erkekler varını ağırı yitirirdi.
• Beyaz Ruslar için dört yüzün üstünde tombala kulübü açılır. Bu işi afitap hanımlar yaptığı için tombala Divanyolu, Aksaray, Kocamustafa Paşa üzere muhafazakar bölgelerin kahvehanelerini bile doldurmuş, hatta “milli afet” ilan edilmiş.
• 1921’de işgal kuvvetleri kumara dur demek için tombalayı yasaklar, lakin boşluk çabucak doldurulur hamamböceği yarışları, Rus bayan güreşleri başlamış.
• Ruslar tabuları yıkmış, bayanlı erkekli yan yana oturup eğlenir, içer, açık saçık denize girerler.
• 1930’lu yıllarda Moda Deniz Kulübü, Caddebostan Plaj Gazinosu, Büyükada Anadolu Kulübü’nde caz çalınmaya başlamış, Jazz Singer isimli sinema Beyoğlu Elhamra Sineması’nda Caz Mugannisi ismiyle oynamış.
• “Vatandaş Türkçe Konuş” kampanyasının tesiriyle 30’lu yıllarda cümbüş yeri isimleri Türkçeleşiyormiş, çalışma kuralları zorlaştırılmıştır. Cümbüş yerleri valiliklerce nizama sokulur, açılış kapanış saatleri sınırlanmış.
• Cadde-i Kebir’de pasajlar da toplumsal hayatın atar damarı olmuş. Panayia Pasajı, Aynalı Şark Pasajı, Fransız Pasajı, Şark Pasajı, Afrika Pasajı, Anadolu Pasajı, Avrupa pasajı, Aznavur Pasajı, Cercle d’orient Pasajı, Çiçek Pasajı, D’Andaria Pasajı, El Hamra Pasajı, Halep Pasajı, Olivia Pasajı vb ile Beyoğlu cümbüş, kültür ve ticaret ağını örmüş.
• Turkuaz, Rejans, Degüstasyon, Lebon, Markiz, Nisuaz, Baylan, Hay Layf, Petrograd, Trianon 1930’lar ve 1940’lardaki ünlü restoran ve pastanelerdi. O devirdeki ünlü kafeler ise şöyledir: Flam, Luxemburg, Eftalipos. O devirde İstanbul meyhaneleri de ünlüdür ve işletmeleri ekseriyetle Rumların elinde imiş.
• Pavyonların büyükbabaları olan, 19’uncu yüzyılın sonunda ortaya çıkan, Galata’daki ayaktakımın gittiği balozların isminin balodan geldiği düşünülür. İşletmecileri çoklukla kabadayıların koruduğu yaşlı, güngörmüş, hafifmeşrep gayrimüslim kadınlarmış. Tekrar birebir devirde meşhur olan kafeşantanlar içki ve sigara içilen, akrobasi, pandomim ve revü yapılan yerlermiş.
• 1920’de İstanbul’daki birahane sayısı 471’dir. 1930’larda açılan Bomonti Bira Bahçeleri 1950’li yıllara kadar pek çok toplantı, kutlama ve buluşmanın yeri olmuş.
• 14 Eylül 1920’de içki yasağı (men-i müskirat) kanunu çıkar. İçki veren, satan 4141 yer kapatılır. İçki tezgah altına iner. (Men-i Müskirat Kanunu, beş buçuk yıl yürürlükte kaldı lakin büyük ölçüde de kâğıt üzerinde kaldı, tesirli bir biçimde uygulanamadı. 9 Nisan 1924’te kanunda bir değişiklik yapılarak içki yasağına son verildi.
• Asmalımescit 1900’ların başında cümbüşün ve entelektüel kümelerin buluşma noktalarına olan yakınlığı ile bohem bir yerdi. 1950’lerde yerler el değiştirir ancak muharrir çizer kadrosu için geceler yeniden de burada noktalanırmış.
• Sirkeci lokantalar, meyhaneler, kahveler, birahaneler ve sinemalarıyla gün içinde bir şeyler atıştırmak, iş çıkışı baş dinlemek için keyifli bir durakmış.
• İçinde gazino da bulunan Belediye (Millet) Bahçeleri 1900’lerden itibaren halk için kıymetli cümbüş yerleri olmuştur. Bu bahçeler Büyük Çamlıca, Tophanelioğlu, Tepebaşı, Taksim, Sultanahmet ve Bakırköy’de vardı.
• Gerçek manada birinci Türk işletmesi olan gazinonun 1928’de açılan Sarayburnu Gazinosu olduğu düşünülür.
• 1920’lere damgasını vuran çarlistonla birlikte tango’ da Türkiye’ye girer. Dans merakı sonucu artık dansingler açılmaya başlamış.
• Osmanlı baloyla 1829’da tanışır. Baloya birinci gitmeye cüret eden padişah Abdülmecit’tir. Lakin Cumhuriyet’in yıldönümlerini baloyla kutlama geleneği sayesinde balo cümbüş olmaktan çıkıp neredeyse resmi merasim haline gelir. Balolar aile baloları, müessesat-ı hayriye (yardım amaçlı) baloları, resmi balolar ve maskeli balolar olmak üzere dörde ayrılırmış. Rakslı müsamerelere ise özel balo denirmiş. Bir de kır baloları varmış.
• 1933 yılında Ekrem Reşit Rey ve kısmen Nazım Hikmet tarafından kaleme alınan, Cemal Reşit Rey tarafından bestelenen Lüküs Hayat opereti meşhur oldu.
• Çay partileri klasik Osmanlı hayatından ve mahallesinden çıkışın sembolü olur. Dini bayramlarda bile hafif alkollü meyveli bir içki olan likörler ikram edilir.
• Bugün Kurtuluş olan bölgenin ismi Tatavla idi ve kente taşan Rum karnavalları düzenlenirdi. Cumhuriyet kurulduktan sonra Tatavla, Pera, Galata’da karnavallar sürse de eski şatafatını kaybetmiş.
• 1935 yılında yılbaşı tatilinin resmi olarak kabul edilmesiyle yılbaşı kutlamaları resmiyete bürünür ve yaygınlaşır.
• 1914’te kurulan Darülbedayi ile başlayan tiyatro, İstanbul Kent Tiyatroları olarak bugüne kadar gelir. El ilanları ile duyurulan ve başlı başına bir cümbüş addedilen tiyatro bir buluşma yeri olmuştur. Kantocular, operetçiler bu devirde yaygınlaşmış.
• 1908’den 1950’ye kadar Pangaltı, Şişli, Fatih sinema bölgesi olmuş.
• Kahvehanelerde her türlü cümbüş varmış. Aşık kahvehaneleri daha sonra her türlü enstrümanın çalındığı “çalgılı kahvehanelere” dönüşmüş.
• Meddah kahvehaneleri evvel Tahtakale’de, sonra da cümbüşün sur içindeki merkezi olan Şehzadebaşı’nda imiş.
• İstanbul’a İzmir’den gelen yayılan esrarkeş kahvelerinde yerler satışa müsaade vermez, oralarda esrar yalnızca içilirmiş.
• Kahvehane ve kıraathanelerden (okuma evleri) sonra çayhaneler de evvel Şehzadebaşı, Beyazıt, Çemberlitaş ve Direklerarası’nda yayılmış.
• Büyükdere uzun yıllar gazinolar, mesire yerleri, kır cümbüşleri için cümbüşün merkezi olmuş.
• Kadıköy, Kadıköy Çayırları, Kuşdili Çayırı, Kalamış ve Moda daima piyasa yeri muamelesi görmüş, beşerler buralarda güzel vakit geçirmişler.
• İstanbullu Rumlar’ın en önemli sayfiye yani yazlık tercihleri Boğaz’da Yeniköy, Tarabya, Büyükdere ve Adalar’dı. Boğazdaki üç kıyı köyü , daha çok yüksek gelirli ailelerin tercihiydi. Adalara halk vapur seyahatleri düzenlerdi.
• Balat, Kumkapı, Yedikule, Samatya, Yenikapı meyhaneleri, deniz eserleri ve mezeleri ile ünlüydü.
• Hristiyan olarak vaftiz edilen ve bir aziz ya da azizenin ismini taşıyanların bir isim günü vardır. Osmanlı toplumu içinde yaşayan Hristiyanlar için bir dayanışma ögesi olarak değerliydi. İsim günü yortulara isabet edenler için bu gün daha da manalıydı. İşin ilginci Türk romanlarından anladığımız kendi kültüründe olmayan bu isim gününü kutlayan Türkler türemişti. Üstelik bunu “çağdaşlık” olarak görmüşlerdi.
• 1956’da İstanbul, İzmir ve Ankara’da strip-tease (striptiz) salgını başlamıştır. Bunun nedeni üç kentte şov yapan Zambella revü kümesiyle gelen Colette Jerry’dir. Sonradan bu Semiramis Pekkan, Özcan Tekgül ve İnci Birol üzere dansözlerin de katıldığı bir furyaya dönüşmüş.
• Yemekli, müzikli gazinolar 1950’lerden itibaren canlandı ve Fahrettin Aslan ekolü gazino kültürünü şekillendirdi. Halk gazinolarda Zeki Müren, Gönül Muharrir ve Emel Sayın gibi bir çok ünlüyü canlı izleyebiliyordu…
İstanbul Eğleniyor kitabının özeti kısaca bu türlü.
Diğer kitaba gelince, Osman Özarslan’ın Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’ndeki yüksek lisans tezine dayanan Hovarda Alemi kitabı ise memleketin çoğunluğunu teşkil eden Anadolu’da toplumun cümbüş hayatını tahlil ediyor. Osman Özarslan’ın Pamukkale Üniversitesi’ndeki sosyoloji doktorası konusu da epey enteresan; Organ Bağışı-Kaçakçılığı ve Biyo Kapitalizm; yazdığı kitaplar ortasından Eza Kavramı Üzerine Denemeler enteresan. Kendisi artık hususumuz kitabın geçtiği yer olan Burdur’un Çandır ilçesinde yaşıyor.
TAŞRADA CÜMBÜŞ VE ERKEKLİK
Bu kısma şöyle başlıyor muharrir: Ben doğduğum sırada, babam kamyonculuktan iflas etmiş bir nakliyeci olarak taşrada bir meyhane işletmeye çalışmaktaydı. Çok küçük yaşlardan itibaren, yaşımın ve fiziki durumumun el verdiği ölçülerde meyhanede babama yardım ettim ve gece hayatına ait birinci müşahedelerimi bu sırada edindim.
Alevi-Türkmen kültürünün karakteristik özelliklerini taşıyan Teke yöresinin kültürel iklimi; alkol tüketimi, hovardalık ve kumar üzere işleri erkeğin elinin kiri olarak beğenilen görürdü. Bu iklimin sağladığı “hoşgörü” ortamında, Çavdır ve civarındaki meyhanelerde işler, 80’ler boyunca ve 90’ların ortalarına kadar mevsimlere ve hasada bağlı olarak yazın hareketli; kışın “olanına bereket” kabilinden sürdü gitti. Ne var ki, 90’lardan itibaren taşrada alkollü lokantalar iş yapmamaya başladı. Zira kimi meyhaneler, müşterilerin yanına müşteri kılığında konsomatris bayanlar oturtmaya başlamışlar, rekabet oluşturmuşlardı.
Sonra başka değişimleri şöyle anlatıyor:
İlk esaslı değişim, yerin işletme mantığında ortaya çıktı. Evvelce meyhanelerde, bira ya da rakı eşliğinde içkiye uygun mezeler tüketilir, fonda hafif bir müzik çalar ve memleketin nasıl kurtulacağı, evdekilerin dırdırı, çocukların dersleri, hanenin borçları vb. hakkında uzun uzadıya sohbet edilirdi. Bu akşamcılık kültüründe asıl değerli olan şey, muhabbet etmekti. Bu muhabbet erkekler ortasında olur; aslında işletmeci, çalışanlar ve müşteriler ortasında çok istisnai durumlar hariç bayan bulunmazdı. Denilebilir ki, meyhaneler erkeklerin mahrem kamusal alanlarıydı.
Ne var ki, meyhanelerden gazinolara (taverna) dönüşen işletmelerde, ortama gürültülü bir müzik eşlik ediyor; kimse kimsenin ne dediğini anlamıyor, hatta tahminen anlamak istemiyor; erkekler, bütün dikkatini masaya oturtulan konsomatris bayana veriyor, bayanın masada oturmaya devam etmesi için yüksek ölçüde paralar harcıyor ve bu esnada da konsomatris bayanları ayartmaya çalışıyorlardı. Artık bayanlar taşranın kamusal alanında sıklıkla ve daha çok sayıda görünmeye başlamışlardı.
2000’lerden sonra konsomatrisleri evvel internet kafelerde, gerisinden kuaförlerde, gerisinden kendi kullandıkları ve çoğunlukla neredeyse hurdaya dönmüş arabalarında ve son olarak da akşama müşteri ayartmak için çıktıkları taşra kahvehanelerinde okey masasının köşesinde otururken görmeye başladık.
Kadınların aslında bu taşra kamusal alanındaki ters imgesinin taşra gece hayatının bayan ve erkek aktörleri ortasındaki cümbüş anlayışındaki önemli değişimlerin bir sonucu olduğunu fark ettim. Meyhanelerden gazinolara gerçek gerçekleşen dönüşümle birlikte, cümbüşün yapısı, işletmenin yapısı, çalışanların profili ve hepsinden kıymetlisi gece hayatının müdavimi olan erkeklerin alemciliğe yükledikleri mana ve birbirleriyle bağlantıları esaslı bir değişime uğramış üzere görünüyordu.
Yazar daha sonra değişen cümbüş biçimi ile dert kültürü ortasında irtibat kuruyor:
Teorik taraftan bakınca zahmet duygusu, sadece taşranın merkeze ulaşamayan kırsalını değil, kentlerin metruk ve klostrofobik alanlarını da kapsamaktaydı. Metruk alanlarda yaşanan çıkışsızlık duygusu, Zeki Demirkubuz’un, Nuri Bilge Ceylan’ın sinemalarında, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın, Yusuf Atılgan’ın kimi yapıtlarında, Nurdan Gürbilek’in, Asuman Suner’in edebiyat denemelerinde ele alınmıştı.
Düşünürlere nazaran, külfet geçmişte insanın kendisini tekamül ettirebilmesi için bir imkandır. Biz de ise erkekliğin kronik rahatsızlıklarından birisidir. Günümüzde, beğenmediğimiz şeyler ve içinde bulunmak istemediğimiz durumlar için genelde sıkıcı diyoruz.
Öte yandan, kimileri içinse meşakkat olumlu çağrışımları da olan bir durumdur. Örneğin, Lars Svendsen’e (2005) nazaran, Orta çÇağ boyunca, zahmet özellikle aristokratların ve manastırda yaşayan ruhbanların en büyük ayrıcalıklarındandı. Nietzsche ve Benjamin için de tefekküre alan açan kahır olmadan yaratıcı niyet mümkün değildir. Dertten doğan tefekkür anları çok değerlidir.
Tam burada beşerdeki kasvet problemine Yaradan’ın bildirisini içeren İnşirah Mühleti 5-8 ayetlerden kelam etmeden geçemeyeceğim:
5. Demek ki zorlukla birlikte bir kolaylık vardır.
6. Evet, doğrusu her zahmetin yanında bir kolaylık var.
7. O halde değerli bir işi bitirince çabucak başkasına koyul.
8. Ve yalnız rabbine yönel.
Hz. Peygamber ve arkadaşları Mekke devrinde müşriklerin giderek türlü azaplara kadar varan baskılarından acı çekiyorlardı. Bu durum hem peygamberi hem de müminleri üzüyordu. Ulu Allah resulünü ve müminleri teselli edip gönüllerini rahatlatmak için bu ayetleri indirerek badirelerden sonra ferahlığın ve muvaffakiyetin geleceğini müjdelemiştir. Rivayete nazaran bu müddet inince Hz. Peygamber, 5 ve 6. ayetlerde zahmetin yanında kolaylığın da bulunacağının iki kez zikredilmesini göz önüne alarak kendisine inananlara, “Müjdeler olsun! Size kolaylık geldi; artık bir zahmet iki kolaylığa asla galip gelemez!” buyurmuştu.
Oldukça muhtasar ve değişik biçimlerde açıklanmaya elverişli olan “O halde değerli bir işi bitirince başkasına koyul.” mealindeki 7. ayetle ilgili olarak çok farklı yorumlar yapılmıştır. Bize nazaran İbn Âşûr’un, ayeti rastgele bir özel iş ve ibadetle sınırlamadan, “Önemli işlerden birini tamamlayınca akabinde öteki bir işe yönel ki böylelikle bütün vakitlerini değerli işlerle kıymetlendirmiş olasın.” halindeki açıklaması isabetli görünmektedir. Bu yoruma nazaran ayette Resulullah’a ve onun şahsında Müslümanlara bütün vakitlerini iyi ve faydalı faaliyetlerle değerlendirmeleri, ibadet, dua, bildirim ve irşad üzere dinî faaliyetlerin de; çalışma, üretme, öğrenme/öğretme, yardımlaşma ve dayanışma üzere dünyevî faaliyetlerin de hakkını vermeleri istenilmiştir. Son ayette ise kişinin, gerek çalışmasında gerekse ibadetinde yalnız Allah’a yönelmesi, her işini öncelikle O’nun isteğini gözeterek yapması, ne diliyorsa O’ndan dilemesi, ne istiyorsa O’ndan istemesi emredilmiştir.
Tekrar ana mevzumuza dönersek; Walter Benjamin için sorun bir yaratıcılık ocağıdır. Kant ve Heidegger için vakti sıkıcı hale getiren şey, meşgul olunan şeyin niteliği değil, onu daha sıkıcı, ağır ve çekilmez hale getiren tekrardır. Namaz ise bunun tam aksidir. Namazda (çoğunlukla tekrar olduğu fark edilmeden yapılan) tekrar düşünceden kurtaran kıyıya çıkaran bir can simididir.
Ne kentlerin eğlenceli olduğu varsayımı ne de badireyi taşraya ihraç etme fikri çağdaş insanı problemden kurtarabildi. Taşralı erkekler onlara bir çağdaşlık tecrübesi ve ezayı askıya alma imkanı vaat eden (taşra) gece hayatına devam ediyorlar.
Yazar’ın bundan sonra taşranın nasıl oluştuğu üzerine bir tahlil yapıyor:
Taşra merkezi kat edemeyen bir uzaklık ve bu erişimsizlik tarafından yaratılmış olan mekansal bir dışarılanmadır, ötekileşmedir. Türkiye’de taşranın bir badire yeri olarak tahayyül edilmesi ikinci Meşrutiyet periyodunun ardından gerçekleşir ve erken Cumhuriyet periyodunda bu durum pekiştirilir. Nuri Bilge Ceylan, Zeki Demirkubuz ve Reha Erdem’in sinema işleri taşra külfetinin kentlere de sirayet ettiğini gösteren işlerdir.
Bilindiği üzere, Doğu hatta İslam kültüründe bilhassa İslam’ın tasavvufi yorumunda, münzevilik epeyce kıymetli bir yerde durmaktadır. Dünya işinden el etek çekme, vücudu terbiye edip, nefsi dünyevi zevklerin dışında tutma, buradan gelen zahmete katlanma, keyifsiz yahut işsiz geçen vakte karşı sıkılmadan durmayı öğrenme, tasavvufun ahlaki boyutudur. Bu da daha evvel afyon alışkanlığının tekkeleri keşhane haline getirmesi üzere ki bunu yazmıştım (https://muratulker.com/y/ilahi-yol-gostericiden-deli-kacik-otuna/) bir sapıklık değilse de ifrattır. Dinin gereği değil, birtakım bireylerin haddi aşmasıdır.
Tarım, sanayi ve sanat üretimin olmadığı anlar, erken Cumhuriyet için tembellik anlarıdır. “Türk Öğün, Çalış, Güven” ya da “Türk milleti çalışkandır, zekidir!” üzere aforizmalar bir istikametiyle Türk halkını çalışmaya motive etmeyi amaçlamaktaysa da bir istikametiyle erken Cumhuriyet’in gaye tahtasına oturttuğu, Doğu ve İslam kültürüne bir tenkittir. Münzevilik, miskinlik üzere tasavvufi makamlar itibarsızlaştırılarak, ülkemiz Protestanca bir etiğin hakim kılındığı bir alan haline getirilmiş, çalışma ve cümbüşün dışında kalan alanlar, meşakkat alanları olarak belirlenmiştir.
Cumhuriyet’in Protestan etiğine uymayan cümbüş formları (Çengi, Hacivat Karagöz, Zenne, Orta Oyunu) banal olarak görülmüş, desteklenmemiş ve unutulmaya terk edilmiştir. Kapitalizm Osmanlı’da kendisine bir yer edindikten sonra ve özellikle istihdam ve çalışma bağlantılarında kapitalist formlar cari hale geldikten sonra, boş vaktin kıymetlendirilmesi ve cümbüşü de giderek Batılı bir hal aldı. Özellikle erken Cumhuriyet devrini takiben, Batılı eğlenme biçiminin Türkiye’deki muadili olarak görülen balolar ve tangolar cümbüşün müseccel ve resmi haline dönüştü. Cumhuriyet taşrayı da bilhassa Halkevleri, Köy Enstitüleri ve CHP baloları aracılığıyla dönüştürmeye çalışmış, bu emelle sanat kulüpleri kurmuştur.
Tüm bu gayretler yeni Cumhuriyeti, Osmanlı’nın Doğu ve İslam kültürüne karşı bir duruma yerleştirme uğraşıdır. Bu durum, tekkelerin ömür şeklini da karşısına alan bir cümbüş ve boş vakit tahayyülüdür. Bu tahayyül özellikle Mustafa Kemal ve Çankaya yareninin rakı sofrası anlatısında kendisini bulur. Mustafa Kemal ve kurmay heyetinin mahrem etrafı, kimi vakit bayanların da icabet edebileceği daha geniş iştirakli cümbüşler düzenlerler. Avrupa’daki baloların taklidi niteliğindeki bu balolarda bayanlar ve erkekler makul bir muaşeret etrafında dans ederler ve şampanya, şarap tüketirler. Cumhuriyeti kuran takım bu cümbüş anlayışını Halkevleri ve Köy Enstitüleri aracılığıyla taşraya da ihraç etmeye çalıştı. Ne var ki, tüm bu eforlara karşın, taşra içeriden sessiz bir direnç gösterir ve erken Cumhuriyet’in cümbüş ve boş vakit örgütlenmesi kabul görmez. Hatta, çok partili periyot popülizmi kendisini en fazla erken Cumhuriyet’in kültürel atakları ve bu atılımlara karşı gösterilen direnç üzerine inşaa eder. Burada çok partili devir ile birlikte taşranın bir defa daha tanımlandığını söylemeliyiz. Taşra artık ne Kurtuluş Savaşı ve erken Cumhuriyet’in ulusunu mayalayacak asude toprak modülü ne de Tanzimatın sürgün yeridir. Taşra artık 25 yıllık CHP modernizmine yanıt vermeyen, bunun yerine DP popülizminin peşine düşmüş “cahil, nankör ve yobaz” insanların yaşadığı yerlerdir, diye düşünülmüştür. DP periyodunda de tıpkı CHP üzere kültürel eserler yine hakim ideoloji ile uyumlu bir halde piyasaya sunulmuştur. Ancak DP’nin bütün yapılanması dünya kapitalizmine tam entegrasyon ve her şeyin piyasalaştırılması üzerine kurulu olduğundan mı, kültürel yapılar ve cümbüş eserleri de süratle meta haline gelmiştir.
Modern hayata ait kıymetli tahlilleri ile tanınan 1858-1918 yılları ortasında yaşamış ünlü Alman sosyolog Georg Simmel’e nazaran, eza, kimlik yitimi ve manasızlıktır. Çağdaş dert romantizm ile ortaya çıkmıştır. Durham Üniversitesi’nden Kültürel-Siyasi Coğrafya Profesörü Ben Anderson bu devrin dönüştürücü değişimler için epeyce uygun bir ortam sağladığını ve bu ortamın temel öğelerinin şöyle sıralanabileceğini söylüyor:
1- Sekülerleşme ve metafizik alanın giderek kararını yitirmesi,
2- Şahsa, ferdî bir bakışla bakılmaya başlanması,
3- Kapitalizmin gelişmesiyle birlikte, çalışma ve boş vakit ortasında yeni çatışmalar (dichotomy),
4- Ferdi saadete duyulan inancın daha da artması,
5- Medyanın evrimleşmesi ve tesirinin bu evrimleşmeyle etkileşim halinde giderek artması,
6-Bürokrasinin yerleşmesi ve vakit ve yerin standart tertibi ve bu standardizasyonun devam etmesi. olmuştur.
Modern eğlenceyi, öbür cümbüş formlarından ayıran temel karakteristik, onun metalaşmış cümbüş formu dışındaki hiçbir cümbüş formuna müsaade etmemesidir. Bu metalaşmanın 1950-1960’lı yıllar Türkiyesi’ndeki karşılığı tanınan cümbüş piyasasının, müzik-magazin-radyo ve sonrasında da TV aracılığıyla oluşturulması ve dolanıma sokulmasıdır.
Kısaca özetlersek: Çağdaş dünya, klâsik cümbüş biçimlerini piyasalaştırdı ve dini hatta tasavvufi ontoloji biçimlerini itibarsızlaştırarak bunun yerine Protestan etiğini yerleştirdi (**).
Spor, özellikle futbol cümbüş midir? Evet doğal ki! Hatta bahisler husus olunca yırtıcı bir heyecan (kumar), gelir vasıtası bile addedilebilir.
Yazar daha sonra kırsalın klâsik cümbüşlerine şöyle değiniyor:
Düğün kurulmadan evvel, askere gitmeden evvel, erkek çocuk doğduktan sonra, köy harmanı kalktıktan sonra erkekler ortasında cümbüşler tertip ediliyor. Bir şeyin başında ya da sonunda yapılan bu ritüelistik eğlencelerin rahmet, şükran, sunu ve dayanışmanın kutsanması üzere arkaik temalarla ve onların ritüelleriyle elbet yakın irtibatları var.
Öte yandan, taşra cümbüşlerinin ayırt edici özellikleri olarak saydığımız nitelemeler, net ve kesin kategoriler değil, yani bir şey hem dayanışmacı hem de ritüelistik olabiliyor. Pekala hatim, mevlid, kandil, ibadetleri yahut kutlamaları ve iki dini bayram ibadet ve ziyaretleri cümbüş değil mi? Bu sorunun karşılığını da sosyologlarımızın anlaması çok değerli bana göre!
70’ler sonrası Türkiyesi’nin geçiş periyodu toplumunun cümbüş listesine taşra için, piknik ve sinemayı da eklemek mümkün. Sinema herhalde çağdaş cümbüş piyasasının taşraya ulaşan birinci eseri. Piknik ise tekrar kökenleri unutulmuş Sultan Nevruz, Hıdırellez üzere bayramların, ya da Diyonizyak rahmet şölenlerinin, ya da semavi şükran günlerinin arketiplerinden yapılmış çağdaş bir aile-mahalle şenliği olsa gerek. Ben de bunun doğal bir döngü ve gereksinim olduğunu düşünüyorum. Lakin kültür ve dinin şekillendirdiği toplumsal geleneklere nazaran bu kutlamalar farklılaşıyor.
Yazar taşrada cümbüş denilen şeyin, öncelikle erkek cümbüşü olduğunu bir sefer daha vurguluyor. Münasebetiyle bu cümbüşün vazgeçilmez temasının bayan, müzik ve alkol olduğunu iddia etmek çok güç değil, diyor.
Türkiye’nin büyük dönüşümünü yaşadığı 80’li yıllara kadar cümbüş için gerekli olan bu ögelerin neredeyse tamamı, el üretimi içkileri saymazsak taşra için kıt sayılabilecek şeylerdi. Taşrada müzikli cümbüş düzenleyebilmek, bilhassa erken Cumhuriyet edebiyatına baktığımızda, sadece devlet erkanı, mütegallibe ve eşkıyanın ayrıcalığı idi. Alkol ve meşrubat yakın vakte kadar neredeyse lüks tüketim malı idi. Herhalde bundan, Mustafa Kemal’in serveti ortasında bir bira fabrikası bir de meşrubat fabrikası vardı.
Müzikli cümbüşün sarayın dışına çıkması, Tanzimat’tan sonraya tarihleniyor, İstanbul’un dışına çıkması ise epeyce yakın bir periyotta çadır kumpanyalarının taşrayı gezmeye başladığı 60’lara tekabül ediyor. Hatta 80’lerde yılbaşı gecesi saat 12’den sonra yılda bir kere televizyonda dansöz görmek büyük ikramiye kabilinden bir cümbüş üzere görünüyor.
Yazar 80’li yıllar boyunca yaşanan fakirleşme ile birlikte daha çok bayanın cümbüş dalında konsomatris, dansöz olarak çalışmaya başladığını belirtiyor.
Artık taşranın da kentliler üzere eğlenmek için gereğince içkisi, yeri, müzisyeni, oryantali, müzikçisi ve konsomatrisi vardı. Geriye yalnızca kentlerin fazlası olan bu beşerlerle birlikte kentli cümbüşlerini taklit etmek kalıyordu.
Osman Özarslan’ın bir sonraki konusu erkeklik. Şöyle başlıyor bahse:
Güneş batıp akşam ezanı okunduğunda, bayanların uzun gecesi ve sokağa çıkma yasağı başlar. Gündüzün taassubu bayanın gecesinde de sürer. Karpuz kesip çekirdek çitletmek ya da sobada çay demleyip mısır patlatmak ve komşunun kocaya kaçan kızı hakkında gıybet etmek, televizyonlara evlenmek için çıkan azgın adamlar ve bayanlar hakkında yorumlar yapmak, sonraki gün gidilecek bahçeyi, çapalanacak araziyi planlamak gecenin macerasıdır.
Erkeklerin durumu değişiktir. Onlar dindarlığını cumada, esnaflıklarını dükkânda, memuriyetlerini dairede, işçiliklerini tezgâhta, babalık, evlatlık ve kocalık görevlerini konutta, eşlerini komşuda, tavşan kanı çaylarını sobanın üstünde, samanlıkta serinlemiş karpuzları sofrada ezcümle aile saadetini meskende bırakıp geceye karışabilirler. Bir defa, caminin yeri farklı, meyhanenin yeri başkadır. Kul hakkı yemedikten sonra, kimseye değil Allah’a hesap verirler. Üçkağıtçı bir dindar olmaktansa, dürüst bir ayyaş olmak uygundur, kâfi ki niyet salih olsun. İşte bu türlü bir anlayış hakimdir, bizim muhafazakar kültürümüzde!
Sonra ben muhafazakar değilim dedikçe bozuluyorlar. Halbuki kimileri boşanmış eşlerine bekçilikten vazgeçemedikleri üzere, sövdükleri bayanlara da nikah sayıyorlar. Özürlerimi kabul ediniz lütfen, ancak kısaca öteki türlü de vurgulayamadım.
Özarsalan daha sonra erkeklik konusundaki bilimsel çalışmalarının kısa bir özetini ve argümanlarını veriyor:
Biyolojik olarak bakarsak başka eril memelilerde olduğu üzere, bir erkeğin genomu ekseriyetle kalıtsal yolla annesinden bir X kromozomu ve babasından ise bir Y kromozomu alır. Cinsiyet çalışmalarında uzmanlaşmış Amerikalı sosyolog Michael Scott Kimmel’e nazaran erkekliğin biyolojik bir doğa kanunu değil, datalı toplumun tarihî kesitindeki toplumsal ilgiler tarafından belirlenmiş ve bu belirlenim üzerinden erkeklere dikte edilmiş bir rol ve manalar manzumesi olduğunun altını çizer. Münasebetiyle, erkeklik kültürel bir yapıdır ve vakte, yere nazaran farklılık gösterir: Erkek doğulmaz, erkek olunur.
Erkekliğin Türkiye’de ele alındığı en temel bağlamlardan birisi, erkeklerin ordu ve askerlik kurumu ile bağlarından doğan erkeklik biçimleridir.
2019 yılında Türkiye’de yapılan bir kalitatif araştırma şu sonuçlara ulaşılmıştır (***):
Erkeklik; fizikî olarak güçlü olmakla, aile geçimini sağlamakla, heteroseksüellikle, hislerini göstermemekle yahut gösterememekle tanımlanmaktadır. Ülkü erkek, ailesinin maddi imkânlarını sağlayarak kimseye muhtaç etmeyen olarak tabir edilmektedir. Sünnet ve babalık konusunda algı değişikliği yaşanmaktadır. Sünnet erkekliğin kazanıldığı bir olgu olarak görülmemekte ve baba figürü çocuklar üzerinde hâkimiyet kuran pasif bir varlık yerine çocukları üzerinde sorumluluk alan, onlara yol gösterici olan etkin bir rol içinde tanımlanmaktadır. Kadınlığın temel referansları; narin, kırılgan, duygusal ve fizikî olarak hoş olmaktır. Bayanın en değerli rolleri annelik ve mesken içi roller olarak tabir edilmektedir. Kadınlık önemli zorlukları içinde barındırdığından erkeklerin üyesi olmak istemedikleri bir varoluştur. Bunun sebebi olarak konut içi işlerin bayanlara yüklenmesi, şiddet ve tacizlere daha çok maruz kalmaları, özgürlük alanlarının kısıtlı olması, toplumdaki eşitsiz cinsiyet algısı gösterilmektedir. Genel olarak kadınlık algısı klasik toplumsal cinsiyet algısına denk düşer.
Yazar daha sonra erkekliğin harcama yapma yolu ile gece hayatında ve hayatın öbür kısımlarında nasıl imal edildiğini, erkek kahramanlığının efsaneleştirilmesi yoluyla hani sıkıntıdan erkeklik imal etmek denir ya, erkekliğin imalini örneklerle ortaya koyuyor.
Erkekliğin imalinde son ele aldığı bahis ise bayan vücudu üzerinden erkeklik imal etmek; bunu da geliştirdiği paralı, belalı ve güzel tipolojileri üzerinden ele alıyor.
Ve şu sonuca varıyor: Erkeklerin erkekliği öncelikle bir lakabın hak edilmesiyle başlar. Gece hayatında belalı (paralı, güzel, çakma belalı) olarak bulunan erkeklerin tamamı için bu durum böyledir. Kendi isimleriyle değil, onların sertliklerini, uzlaşmazlıklarını, kavgacılıklarını temsil eden bir lakap ile isimlendirilmişlerdir; herkes tarafından bu isimlendirme üzerinden bilinmektedirler ve onların hayattaki en büyük arbedesi hak ettikleri isimlerine ya da gece hayatındaki insanların her vesile ile söylemeyi sevdikleri biçimiyle karakoldaki fotoğraflarına ve alemdeki isimlerine halel getirmemek üzerinedir. Mesela babam da bana Kara Murat sıkıntısı. Haltere gönderdi. Çeşitli hobiler edindirdi. Ben judoya karar verdim. Sonra fotoğraf yaptım, âlâ bir atıcıydım. Sonraki yıllarda bu denizcilik (dalgıçlık, yelken), araba merakı, tetebbuat üzere devam etti.
Amerikalı fesllsefe profesörü Judih Butler: Erkeklik sadece saf bir şiddet ve bu şiddet/çile ile gelen bir erginleşme süreci değil, tıpkı vakitte bu sürece eşlik eden, onu estetize eden bir performans setini de haizdir, diyor. Butler’a nazaran toplumsal cinsiyet için gerekli olan performanslar bedenseldir ve seslendirmeye pek gereksinim duymaz. Hasebiyle onun performatif ve doğaçlama tarafından ötürü toplumsal cinsiyete ait kimlikler için sabit ve dengeli bir kimlik saptaması yapmak pek mümkün değildir. Hasebiyle, Butler’a nazaran toplumsal cinsiyet, içsel olarak kesintili olan karakterize hareketlerin tekerrürüdür. Kimliği kuran muhtevanın tezahür edişi, bizatihi aktörün de iman ettiği ve bir inanç olarak performe edilen, şimdiki toplumsal beklentilerin, performatif olarak icra edilmesidir.
Yazar bu kısmı şu cümlelerle kapatıyor: Erkeklik olgusunu bir toplumsal statü, dinî ya da ulusal bir kimlik olarak değil, taşranın kapattığı imkanlar ve gece hayatının kapanmış olan bu imkanları açma vaatlerinin yarattığı beklentilere umut bağlayan erkeklerin, kendi ortalarında ve konsomatris bayanlarla giriştikleri ilişkisellikler manzumesi olarak ele almaya çalıştım.
Ben de ortada aklıma gelen bir bilgiyi vereyim: Türkiye’de resmi olarak birinci genelev 1884 yılında periyodun padişahı II. Abdülhamit’in kerhane yönetmeliği müsaadesiyle Galata ve Pera’da açılmıştır (****). Halbuki şahit olduğum 21. asırda bile Bulgaristan’ın Pomak köylerine seyyar çadırları ile gelip, kerhane hizmeti veren çingenelerin bile sonraki gün tası tarağı toplayıp gitmelerine şaşıran köylülere verdikleri: ”Bunlar sünnetli imiş, bunlardan iş çıkmaz!” karşılığı ne kadar manidar.
Araştırmacının sonraki konusu, konsomatrisler: Konsomatristler işletmecilerin oraya gelen erkek müşteriler ile “sohbet” etmesi için evvelden “kiraladığı” bayan çalışanlar… Bayanların gelirleri sadece kendi yeteneklerine bağlı değil. Bundan diğer, taşra gazinoları genelde ziraî iktisadın karar sürdüğü periferide yer aldıklarından, bu bayanlar gelirlerini daha da artırabilmek için, mamüllerin hasadını takip eden bir rotasyon sistemiyle çalışıyorlar. Kışın balık mevsiminde Karadeniz’e, muz hasadında Anamur civarına, domates para ettiği vakit Antalya’nın Kumluca, Kınık üzere ilçelerine, pancar ve anason vakti Burdur ve Denizli’nin ilçelerine, zeytin, incir ve tütün vakti ise Ege’nin ilçelerine gerçek akın ediyorlar.
Erkeklere çağdaşmış üzere yaparak taşranın zahmetinden kaçma imkanı açan en değerli öznelerse, kendilerini “şehirli kadınlar” üzere sunan konsomatris bayanlardır. Metalaştırdıkları vaktin nerede, ne vakit para edeceğini bilerek kendilerini hasada bağlı bir göçer hayatın öznesi kılmaları, onları taşra gece hayatının en değerli özneleri haline getiriyor.
Daha sonra muharrir “Yoksulluğun neoliberal hali – enformelleşme ve borçluluk” başlığı altında şunları yazıyor: Türkiye toplumu, değişik bağlamlar ve değişik sebeplerle de olsa daima yoksuldu. Hatta geç Osmanlı periyodunun toplumsal yapısı üzerine kıymetli çalışmalar yapmış olan Prof. Nadir Özbek’e göre, Osmanlı’da ahali ile fakir birebir manada kullanılmaktaydı, çoklukla esnek bir kullanıma sahip olan yoksul yahut fukara kavramı, daha çok ahali manasında kullanılmış ve çoğunlukla ‘fukara ahali’ formunda söz edilmiştir.
Daha sonra da Çağlar Keyder’in 1993 yılında yazdığı bir makaleden yola çıkarak günümüzde karşı karşıya bulunduğumuz yoksulluğun ana sınırlarını 12 Eylül darbesine de sebep olan 24 Ocak kararları rahat uygulansın diye darbe yapıldığı sav ediliyor ve bunun siyasallaşması demek olan Özal’lı yıllara bağlıyor. Bilmem ben pek buraya yakıştıramadım fakat…
Neticede yoksulluk başa bela! Hele toplumsal boyutlarda olursa:
Kadınların formel kesim içerisinde en fazla istihdam edildiği alan olan tarım kesimi, cumhuriyet tarihinde hiç olmadığı kadar tabana çöktü. Bayanlar ortasında kayıtlı çalışmanın kentlerde yaygınlaşmadığı, TÜİK datalarında ve saha çalışmaları yapan aktivistler, akademisyenler ortasında genel kabul gören bir şey. Öte yandan, Türkiye’nin enformel dalının (çocuk bakıcılığı, yaşlı bakıcılığı, mesken temizlikçiliği, modül başı iş) bilhassa kentlerde yaşayan bayanlar ortasında genişlediği söylenmekle birlikte enformel çalışan bayanların nicel büyüklüğü tam olarak bilinemiyor. Benim yapmış olduğum çalışmada, diyor müellif, karşıma çıkan etnografik bilgiye nazaran, kırsalın iflas etmiş ailelerinin bir kısım mensuptan, para kazanmanın nispeten “kolay” göründüğü gece hayatına giriş yapmış üzere görünüyorlar. Yani..… Fuhuştan daha az riskli görünen konsomatrisliği tercih etmişler.
Türkiye Bankalar Birliği Risk Merkezi’nin datalarına nazaran, “Bireysel kredi yahut Ferdi kredi kartı borcunu ödememiş gerçek bireyler içerisinden hala borcu devam eden kişi sayısı, 2009’da 617.159, 2010’da 350.230, 201 l’de 3 13.861, 201 2’de 540. 745, 2013’de 677.839, 2014’de 886.989’dur.”. İtalyan sosyolog Lazzarato’ya nazaran, toplumun böylesine derinden bir borçluluk içerisine girmesi, sadece yoksulluğun tarifini değil, iktidar münasebetleri ve etik başta olmak üzere pek çok toplumsal yapıyı, borcun etrafında tekrar tanımlamıştır.
Formel bölümün daralması, tarıma dayalı toplumsal bölümlerin iflası, borçluluğun ve yoksulluğun derinleşmesi sonucu, bilhassa bayanların enformel bölüme yönelmesi Türkiye’ de gelişen yeni iktidar münasebetleri ve etik durumunu özetler: Kapitalist neoliberal iktisat siyasetleri bir yandan insanları borçlandırıp formel kesimi daraltırken, bir yandan da bilhassa hane halkı geliriyle finanse olan ve ailenin büyüğünün kararlarına dayanan kırsal patrimonyal yapıyı da parçalamış, hane yapısını ve hane geliri kültürünü de ortadan kaldırarak, bilhassa kredi kartları aracılığıyla borçlanmayı bireyselleştirmiş, toplumun her bireyini piyasa için başka farklı muhataplar olarak tescillemeye çalışmış görünüyor.
Taşrada, diyor muharrir, konsomatrislik yapan bayanlar, genelde öbür taşralarda yaşayan fakir ailelerin çocuklarıdır. Neoliberal dönüşümle birlikte tarım kesiminde yaşanan daralma, bu bayanları evvel borçluluğa dayalı derin bir yoksulluğa, akabinde da enformel bölüme ve kentlerin varoşlarına itmiştir. Enformel kesime mahkûm olan bayanların bir kısmı, bu hayattan ve borçluluktan tez kurtulabilmek için para kazanmanın daha kolay göründüğü gece hayatına giriş yapmışlar, sonrasında gece hayatını terk etmeyi deneseler ve düşünseler de bir daha gece hayatından çıkmamışlardır. Bayanların bu hayatta ısrar etmelerinin sebebi onların çalışmaya zorlanması ya da çok para kazanmaları değildir. Bundan öte bayanlar burada, para kazanarak, kazandıkları parayı kendileri için bir patronaj sistemine dönüştürerek ve gece hayatının entrikalarına katılarak kendilerine bir öznellik alanı yaratmaktadırlar.
Osman Özarslan çalışmasının sonuç kısmında gazinoları çağdaşlık tecrübesi olarak tanımlayarak şöyle anlatıyor:
Bu çalışmayı sürdürdüğüm surece bir sefer daha gördüm ki, Türkiye çağdaşlaşması epeyce nev’i şahsına münhasır ve epey farklı görünümleri var. Bu çalışmanın tahminen en özgün yanı, Türkiye çağdaşlaşması ile onun taşrası ortasındaki ilgiye gece hayatı penceresinden bakarak çağdaşlaşma macerasına yeni bir katman daha eklemeye çalışması. Taşrada yaşanan çağdaşlaşma tecrübesine bilhassa cümbüş ve gazinoların penceresinden baktığımızda taşra denilen şeyin bir idare ünitesi ve coğrafya modülü olmaktan çıkartılarak, piyasalaşan ve metalaşan cümbüş aracılığıyla kentlerin zıddına nasıl dönüştürüldüğüne ve bu terslikte da taşranın külfet üzerinden şekillenen ilişkiselliklerle nasıl yine ve apayrı biçimde üretildiğine şahit oluyoruz. Burada şahit olduğumuz şey sadece meşakkat ve cümbüş ikiliği değil, Cumhuriyet kendisini çağdaş bir yapı olarak yapılandırırken, inziva üzere tasavvufi kurumları ve klasik taşra cümbüş formlarını tasfiye ederek, taşra problemini daha da derinleştirmiş ve taşralı varoluşunu daha bunalımlı kılmış, modem erkeğin kronik hastalığı olan kahra büyük bir alan açmıştır.
Taşra gece hayatının bir istikameti de taşralı erkeklerin cümbüşünden fazla, uyanık işletmecilerin, taşralı erkeklerin beklentilerini paraya çevirmeleri oluyor.
Taşradaki ziraî kooperatifler, süt toplama kooperatifleri, baraj ve sulama suyu kooperatiflerinin istismara açık ve sıkıntı denetlenen yapısı, buraların kasalarının çarçabuk gece hayatı lehine boşalmasına neden oluyor.
Taşralı yöneticilerin yolsuzlukları ya da hovardalıkları değil; burada dikkat edilmesi gereken nokta, gece hayatında istek iktisadı sonucunda ortaya çıkan borçluluğun ferdî ve kurumsal iflaslara yol açarak, bankaların kredi servisleri ve icra daireleri aracılığıyla, taşranın zati kısıtlı olan sermayesini, metropollerin finans kapital merkezlerine pompalamasıdır.
Eski merkez sağcı, şimdinin AKP’lilerinin seçmenden endişelerine gazinolarda içki içmeyip, yerine alkolsüz içki tüketerek bayanlarla hovardalık yapmaya çalışmaları vb.
Bunları da ayrıyeten düşünüp incelemek gerekebilir, ama ben bu çalışmayı yürütürken yaptığım teorik okumaların sonucunda, erkekliğin hegemonya gayretinin ve erkekler ortası bağların, bütün başka politik eğilimleri kesen bir politik bağlam olduğunu fark ettim ve tasnifimi, siyasal aidiyetler üzerinden değil, gece hayatında erkekliğin oluşturulma biçimleri üzerinden gerçekleştirdim. Çünkü parası olan bir erkeğin, erkekler ortası hegemonya çabasına girerken sergilediği hal, siyasi eğilimleri üzerinden değil, erkeklik siyaseti üzerinden belirlenmekte.
Aile tıpkı üstte bahsettiğimiz bürokrasi üzere bu çalışmada ele alınmayan bir öbür mevzu oldu, ki aslında aile ve bürokrasi, bu çalışma bağlamında muhafazakarlık başlığında ele alınmalıydı.
Aslında tüm bu erkeklik bağlantıları, taşranın gündüz ve gece hayatı olarak ikiye bölünmesi, ailelerin kızlarının yaptıkları işi bilmiyormuş üzere yapıp onlardan para sızdırmaları, bayanların ve annelerin erkeklerin gece hayatına devam etmelerine ya ses çıkarmamaları ya da duyulduğu oranda, aile içinde dışarıdan duyulmayacak kadar ses çıkarmaları, kooperatiflerin içinin boşaltılıp gece hayatında ve kumarda tüketilmesi, en azından benim çalışma yaptığım taşra toplumunu kuran muhafazakar bir istek ve işbirliği sisteminin altında çalışıyor.
Din üzerinden değil, aile, bürokrasi ve erkekler üzerinden yürütülen bir muhafazakarlık araştırması, taşranın muhafazakarlığını daha anlaşılır kılar kanaatindeyim.
Yazar son noktayı şöyle koyuyor: Taşrayı derdin yeri haline getiren bir öteki sıkıntı, benim Çavdırlı bayanlarla mülakat yapmama da müsaade etmeyen, bayanları suskunluğa mahkum eden ikiyüzlü bir aile etiğidir. Dindarlık ile değil, özellikle suskunluk üzerinden kurulan bir cins muhafazakarlık, taşrayı bilhassa bayanlar için daha sıkıcı bir yer haline getirir.